Monumenten: unieke objecten met een historisch verhaal

Als een pand eenmaal bestempeld wordt als monument, dan geldt die bescherming voor het hele pand. Vanaf dan komt er als het ware een beschermde stolp over het hele pand heen te staan. ‘Daarmee is in beginsel alles aan en in dat pand beschermd, al hoeft niet alles even monumentaal waardevol te zijn,’  aldus Tom van der Borg, adviseur monumenten, toezichthouder en inspecteur bij Omgevingsdienst Regio Nijmegen (ODRN). ‘In ieder geval eist de monumentale bescherming wel dat wij extra zorgvuldig omgaan met deze objecten.’

Als iets nieuw gebouwd wordt en het is niet goed, dan kun je het corrigeren. Desnoods bouw je het opnieuw. Bij monumenten is dat anders. Weg is weg, en na een (gedeeltelijke) sloop is het niet meer terug te krijgen. Van der Borg: ‘Monumenten zijn daarom kwetsbaar, en verdienen met het verlenen van vergunningen, het handhaven en toezichthouden extra aandacht ten opzichte van de reguliere bouw.’

Van woonhuis tot park

Het werkgebied van ODRN telt een paar duizend monumenten, zowel rijks- als gemeentelijke monumenten maar ook stadsbeeldobjecten. Daarnaast zijn er nog andere vormen van bescherming als rijks- en gemeentelijk beschermd stadsgezicht, beeldbepalende panden en bouwhistorische monumenten. Maar dat is niet alles. Ook onderling kunnen monumenten erg verschillen. Het kan een woning zijn, een schoolgebouw, kerk of fort, maar ook een park, erfscheiding, bank of grafsteen.

Oud, uniek en historisch

Waarom is een monument een monument? ‘Dat hoeft niet alleen door de ouderdom bepaald te zijn. Het kan ook iets unieks zijn of refereren aan een typisch tijdsbeeld,’ legt Van der Borg uit. ‘Er kleeft in ieder geval een historisch verhaal aan vast. Bijvoorbeeld een klein boerderijtje dat refereert aan het vroegere tuindersgebied van het voormalige dorp Hees, de ‘moestuin’ voor Nijmegen.’ Monumenten zijn een deel van ons cultureel erfgoed. Het woord erfgoed zegt het al, het dient overgedragen te worden aan onze volgende generatie. Toch is het lang niet altijd mogelijk om iets in de oorspronkelijke staat te houden. De afweging moet dan worden gemaakt hoe toch nog zo goed mogelijk om te gaan met de monumentale waarden en/of het historische verhaal. ‘Neem bijvoorbeeld ruïnes zoals de Barbarossa-ruïne in het Valkhofpark, waarbij juist ook het verval een waarde heeft. Weer en wind hebben invloed op deze ruïne en de staat wordt steeds slechter. Respecteer je dat, of grijp je in en verstoor je het aanzicht en beleving van de ruïne en het park.’  

Rentmeesterschap

De meningen over het behouden van monumenten lopen erg uiteen. Van der Borg: ‘Er zijn eigenaren die de waarde van een monument willen nalaten aan de komende generatie. Ze zien zichzelf niet zozeer als eigenaar, maar als rentmeester van het pand waarin ze wonen. Maar er zijn ook mensen die zeggen geen waarde te hechten aan monumenten. Toch blijkt over het algemeen dat ook zij liever tijd doorbrengen in een gezellige binnenstad met mooie panden, dan een modern winkelcentrum als Dukenburg.’

Advies bij verbouw of aankoop

De zorg voor monumenten gaat niet alleen om toezicht houden en handhaven, maar ook om (preventief) adviseren. ‘Potentiële kopers willen bijvoorbeeld weten of een bepaald pand een monument is. Als dat het geval is leg ik ze uit wat dat voor hen betekent. Maar ook denk ik mee bij de wensen voor het bouwen van een nieuwe aanbouw of bijgebouw. Of ga ik in gesprek met een architect om te kijken hoe een verbouwing past binnen de kaders van dat monument. Er is best veel mogelijk. Maar het is soms een heel gepuzzel. Niets is standaard. Het is altijd maatwerk.’

Bevlogenheid

Met veel bevlogenheid zet Van der Borg, opgeleid als architect, zich in voor het behoud van monumenten. ‘Het is vaak oud en lang niet altijd in goede staat, maar het blijft mooi en boeiend (de schoonheid, het materiaalgebruik, vakmanschap, het verhaal er achter, de geschiedenis die het heeft doorstaan, etc.). Daarnaast is het cultureel erfgoed en ik vind het belangrijk dat dat blijft bestaan. En de vele regels en afwegingen bij monumenten? Ach, dát maakt de puzzel misschien ingewikkelder, maar ook leuker. Het gaat tenslotte ergens om.’